شعرها و سروده های معجز شبستری به همراه زندگی نامه ی وی

معجز شبستری شاعری ایران دوست و اندیشمند

 

مادر که ندانست وطن چیست؛ عجم چیست

اطفال چه دانند که از آل کیان اند

توضیح: معجز شبستری یکی از شاعران دیار آذربایجان است که اشعارش حلاوت خاصی دارد. بسیاری از مردم اشعار فارسی و آذری معجز را دوست می دارند و همواره به نیکی از او یاد می کنند. در شعر معجز شبستری (چه فارسی و چه آذری) مفاهیمی همچون ایران دوستی، علاقه به تاریخ و فرهنگ ایران، لزوم مدرن شدن کشور،سواد آموزی مردم و پیشرفت حضور ملموسی دارد.

یادداشت زیر از جناب "علی عجمی" در خصوص معجز شبستری بسیار خواندنی است.

این پیکره و کتابها ،نشان گر میرزا علی معجز شبستری ،شاعر-منتقد صریح الهجه واپس گرایی و روشنفکر آذربایجانی ایرانی است.معجز را می توان در شمار روشنفکران اصیلی به حساب آورد که دل در سودای عظمت و پیشرفت ایران داشتند و از بی خبری و بی سوادی و واپس گرایی جامعه ایرانی دوره قاجاری دل آزرده بودند.آنچه از معجز باقی مانده دیوان اشعاری است به زبانهای ترکی اصیل اذربایجانی و فارسی و چند نامه و البته غالب اشعار بازمانده از او به ترکی نغز آذربایجانی است و غالبا نقد هایی گزنده بر واپس گرایی.میرزاعلی معجز شبستری از پیشگامان زنده داشت حقوق مدنی زنان ایرانی است. او در اشعار خود تساوی حقوق اجتماعی و قانونی زنان را خواستار است و در اشعارش بنا به موانعی که در جامعه آنروز برای ذکر نام زنان وجود داشته همسر خود خانم تکذبان را تمثیلی از زن آذربایجانی-ایرانی بحساب آورده و شعر گفته‌است.

تکذین جهلی اولماسا زائل اوغلی اولماز تمدنه مایل ...گر نادانی تکذبان از بین نرود، فرزندش تمایلی به پیشرفت نخواهد داشت. معجز باورمند بودکه مادران دانا و فهمیده و باسواد قادر به تربیت صحیح فرزندان خود هستند.اشعار این شاعر غالبامربوط به نکوهش و هجو و انتقاد ازاوضاع اجتماعی دوران حیاتش است. دورانی که ره آورد حاکمیت سلسله قاجار بر ایران بود.او در اشعار خود به خرافات و نادانی و تحریفات و بدعت‌های ناشایست دینی تاخته و انسانها را به سوی روشنایی و نور دانش و تمدن برای ترقی دادن کشور فرا می‌خواند.و از بیان واقعیات باکی بدل راه نمی‌دهد به همین جهت نیز مغضوب متحجرین و واپس گرایان و اشاعه دهندگان خرافات در قالب تفسیرهای غلط از احکام دین در شبستر واقع می‌شود. و چندین بار مجبور می شود دیار و کاشانه اش شبستر -گونیی را ترک کند.

یکبار سعی داشته شعر ترکی اش را به شاه قاجاری عرضه کند.اما در این کار مورد عتاب قرار می گیرد.معجز پیرامون این مساله چنین می سراید.ظاهرا شعر معجز حاوی نکاتی پیرامون نقد سیاست های فرهنگی-آموزشی قاجاریان بوده است:

دیلیم تورکو//سوزوم ساده// اوزوم صهبایه دلداده // منیم تک شاعیرین البت ،اولار آشفته بازاری // دونن شعریله بیر نامه// آپاردیم شاه ایرانه // دئدی ترکی نمی دانم // مرا تو بچه پنداری !؟ // اوزو ترک اغلو تورک // امما دئییر بیر کان جهالتدیر ! // خدایا موضمحل قیل تخت دن // بو آل قاجاری !

ظاهرا معجز در خواست بنیاد مدرسه ای برای دختران داشته و مورد بی مهری شاه قاجاریه قرار می گیرد که چنین آرزوی اضمحلال قاجاری را می کند. معجز ایراندوستی تمام عیار و روشنفکر و مشروطه طلبی متجدد بود.ارجد اشت بزرگان فرهنگ و ادب ایرانی و شاهنامه فردوسی و اشاره به ریشه های غنی تاریخ و فرهنگ ایرانی در سراسر دیوان ترکی معجز تبلوری ژرف دارد....در شعر زیبای قلم ،اوج این تکاپوی ایرانی گری معجز به روشنی اشکار است و چنین سروده است .

نویسندۀ سرگذشت جهان

قلمدر قلم بارک الله قلم

سفیرکبیر انوشیروان

قلمدر قلم بارک الله قلم

قلم حکم فرمادی هر عصرده

قلم اهلین اگلشدیره ر قصرده

عزیز ایلین یوسفی مصرده

قلمدر قلم بارک الله قلم

او در رستمی راکب رخش ائدن

اودر هیکل نادری نقش ائدن

شه عباسه نام نکو بخش ائدن

قلمدر قلم بارک الله قلم

یازار گونده مینلرجه فرمان سخت

ایه ر باش اونا صاحب تاج و تخت

سپهدار و سردار و سالار بخت

قلمدر قلم بارک الله قلم

قلم یازدی چون قتل فرمانینی

اوروس چارینین توکدیلرقانینی

ائدن خلع هم تورک سلطانینی

قلمدر قلم بارک الله قلم

قلمدن سؤال ایله سن ممده لی

نچون تختدن دوشدی اولدی دلی

سبب کیمدی؟ سویلر به صوت جلی

قلمدر قلم بارک الله قلم

ائده نمز دیک عالمده سیر و سفر

قلم ائتمه سیدی بیزی با خبر

نگارندۀ نقشۀ بحر و بر

قلمدر قلم بارک الله قلم

اگر اولماسیدی جهاندا مداد

کیم ایلردی خیام و سعدینی یاد

سخندان شیرین زمان بلاد

قلمدر قلم بارک الله قلم

اگر اولماسیدی جهاندا قلم

دییلمزدی دنیاده نام عجم

علمدار فردوسی محترم

قلمدر قلم بارک الله قلم

ئولوب شیخ محمود جنت مکان

قالیب "گلشن راز" اوندان نشان

اونی شهرۀ شهر ائدن دوستان

قلمدر قلم بارک الله قلم

اجل باغلاییب صابرین گوزلرین

قویوب یالقیز اوغلانلارین قیزلارین

دیری ساخلیان "هوپ هوپون" سوزلرین

قلمدر قلم بارک الله قلم

دئدیم چون هانی حافظ دهر شوم

نولوب شمس عطار، ملای روم

دئدی: نیلیسن ایندی بحر العلوم

قلمدر قلم بارک الله قلم

گوروب خسروی هاتفی گورکن

بیچیب لعلیله، صائبه هم کفن

بوشاعرلرین نامین احیا ائدن

قلمدر قلم بارک الله قلم

جهان قالدی یاران نه خاقانیه

نه ابن یمینه، نه قاآنیه

او که دل چویرمز بودیوانه یه

قلمدر قلم بارک الله قلم

گئدیب دهردن عرفی و انوری

وئریب جان هم او جامی وجوهری

بو گون اونلارین وارث اکبری

قلمدر قلم بارک الله قلم

جهاندا اگر اولمییدی مداد

سنائینی آیا کیم ایلردی یاد

باباطهره یاور خوش نهاد

قلمدر قلم بارک الله قلم

اسیر ایلییب ایرجی روزگار

نظامینی، خواجوئینی بیقرار

او که ئولمز هرگز، یاشار بیشمار

قلمدر قلم بارک الله قلم

دئدیم آغلیا آغلیا ای قلم

هانی سبزواری، هانی محتشم

دئدی: معجز الساعه حی الامم

قلمدر قلم بارک الله قلم

معجز بی وطنان را نکوهش می کند و در ستایش از ایراندوستی می گوید:

وطن محبتی اولسایدی اهل ایراندا...او شانلی قصری یخیلمازدی شاه کسرانین !

معجز از خونریزی های جنگ جهانگیر اول بیزار است و پادشاه پروس و عثمانی ها را به دلیل ادامه جنگ مورد انتقاد قرار می دهد.معجز که از قاجاریه بیزار است در سال 1302 ،سخت پشتیبان جمهوری در ایران می شود و پیرامونش چنین می سراید:

ساقیا بیر باده ویر ابنای جمهوریته

تشنه دیر اهل وطن صهبای جمهوریته

قدر زر معجز شناسد ،قدر گوهر گوهری

اولماز هر کس مشتری کالای جمهوریته

جمهوری به سامان نمی رسد و در سال 1304 معجز منتقد همیشگی قاجاریه،سخت پشتیبان عزل قاجاریه از سلطنت است و چنین می سرایدو با عباراتی ویژه تنومندی احمد شاه را مورد نکوهش قرار می دهد

آل قاجاری فلک سالسا ایاقدان جانا

گوره سن ملت گنه یوخلار ،یا یوخ.

دیگروم شاه عجم احمد بی غصه و غم

مرض سلله دچار اولسا آریخلار ،یا یوخ !!!

و در شعر خلاص شدیم و یا خلاص اولدیق می گوید:

فلک بیر تاج ایله بیر تخت ویر مشدی کیومرثه

او تاج و تخته اولدی نامزد آل قجر آخر

یوز ایل قان آغلادی ملت ولی آهسته آهسته

توکندی قلب ایونده صبر اوجالدی ناله لر آخر

وطنده قالمادی بیر یر که ویران ایتمسن قاجار

خلاص اولدی وطن اهل وطن معجز....بحمد الله

او تختی باده ویردی پادشاه بی هنر آخر !!!

معجز پس از سالها به ارزوی خود که بنیاد مدرسه ای دخترانه در شبستر است می رسد و با پشتیبانی رییس فرهنگ وقت آذربایجان دکتر محسنی و پشتیبانی مالی برخی از تجار و مردم در سال 1309 خورشیدی این مدرسه بازگشایی و معجز در جلسه افتتاح مدرسه دخترانه این گونه می سراید.

خوش اولار سیزین دیارین گل و لاله و هزاری

او هزار و لاله زارین نغماتی بی نهایت

او طرف گوزه للرینین گوزی، قاشی دلربادر

حرکاتی جانفزاهم، سکناتی بینهایت

وئریر ال اله قیز اوغلان دانیشار، گولر، ایچرمی

چالینار کمانچا و نی، ائدر استماع الف بی

لب یاری یار ئوپنده دییه ر عرش و فرش اوخی

سه وه رم عموغلی من ده او حیانی بی نهایت

بیزیم ئولکه ده ولکن گولوب اویناماق دانیشماق

قدغندی تار چالماق و کمانچانی ائشیتماق

دفه سیللی وورماق اولماز و گناهدر می ایچماق

ولی باشا وورماغین وار حسناتی بینهایت

یوزینه بیزیم گوزللر سالی بیر نقاب قالین

میکروسکوپیله باخسان گوره بیلمه سن جمالین

بیری گر آچا جمالین توپوره ر اونا ملاعین

داما تیر سالاندا سویلر صلواتی بینهایت

آغا چیخدی منبر اوسته نئجه گور چیخیر ئوزوندن

دانیشیر غروریله باخ، نئجه اود چیخیر گوزوندن

ائله قیشقیریر که منبر تیتیریر اونین سوزوندن

بویورور بو سوزلرین وار صلواتی بینهایت

اوخویوب یازان خانملار یازار عاشقینه نامه

او که یازدی نامه دینن گئده جک اسیر شامه

وئره هر کس ای جماعت قزینین الینه خامه

اولی روز حشر او شخصین حسراتی بینهایت

دئدی دوشدی چون نفسدن او جناب اشرف الناس

من ایاقه دوردوم اوندا دئدیم: ای گروه نسناس

دییین او گوبک یازانه قلمین اوجون یاواش باس

گوبگینی اینجیدیرسن عوراتی بینهایت

بیلیرم نه در خیالی حضراتین ای محبان

دییسیز که خدمت ایلر بیزه کبله ملا قربان

یازلارسا ناف نسوان چوخالار نفوس ایران

وطنه اولار اولارین خدماتی بینهایت

فقط ای حاجی داداشلار چون ائدیر نظاره فالچی

کلم لطیف نافه کیریخیر بیچاره فالچی

قلمی وورار دواته چیخادار دوباره فالچی

طرفینه وار بو کارین زحماتی بینهایت

اولا گر سوادی یاران مشهدی تکذبانین

قاباغیندا عورت آچماز گوبگین فلان آغانین

او تکذبان محرم گوبگین یازاندا قانون

ائدر حفظ آبروی حضرات بینهایت

دیوان معجز شبستری، جلد اول، صفحه 077

مژده

دیوان معجز شبستری، جلد اول، صفحۀ 080

داغا دوشدی قار، دوندی قانلار گینه

گیین کورکی ای ناتوانلار گینه

پاییز فصلی چوخ غملی بیر وقتدر

پاییزدا ئولن خیلی خوشبختدر

پاییز پولسوزا مرگدن سختدر

ئولوم ایسته ییر بیقرانلار گینه

بو ایل چوخ بلالر ویروب ال اله

ملخ، درد اسهال و هم زلزله

تمام اولدی ظن ائتمه یین وار هله

صغیر و کبیر امتحانلار گینه

خسیسلر کسیب جوتدیغین دوره سین

کومورچی دییر وئر گوره ک کوزه سین

آلانلار ساتانلار اوجالدیر سه سین

دییر بیر بیره پیس یامانلار گینه

قوروب مجلس اگلشیب خان کیمی

نه خان بلکه حضرت سلیمان کیمی

باخون گورنه سام و نریمان کیمی

بورور بوغلارین قومسیانلار گینه

شفیقان منه یار وانصر در

طرفدار تخریب بازار در

کولونگه سالیب دسته بیعار در

وورون باشه ای آغلیانلار گینه

چکرلر خریطه خیابان ایچون

خیابان نه لازم مسلمان ایچون

بیر آز پی ویرون خلقه درمان ایچون

که قیش گلدی چاتلار دابانلار گینه

وئرین سیز منه بیر عدد کله قند

وئریم منده بیر مژدۀ دلپسند

او مژده بو در ایتدی قدین بلند

مبارز طلب قهرمانلار گینه

دئدیم بارها من معارضلره

قالار روسیه لیق فقط سیزلره

ائدر لر بنا مدرسه قیزلارا

گلر شوقه بیر گون جوانلار گینه

سوزوم اولدی سبز آچدیلار مدرسه

بنات گونئی وئردیلر سه س سه سه

گوزیله گوروب لاپ یقین ایلسه

خوروزلار چیخار دامدا بانلار گینه

علی بگدی بو خیر ایشین رهبری

خصوصا او "ایرانی"، "جعفری"

اونوتما مدیر هنرپروری

قلم یاز گوره ک وار قالانلار گینه

مدد خرج لطف ائتدی تجارمز

ایگیرمی تومن، اون تومن، اولدی یوز

ترقی طلب فرقه دن راضییز

یورولمازلا ایشلرله اونلار گینه

الهی به حق شه معجزه

دوباره یوز ایل عمر وئر معجزه

گئجه گوندوز اشعار یازسین سیزه

اوخونسین او خوش داستانلار گینه

و اما گویا مخالفت واپس گرایان با معجز تمامی ندارد..در سال 1312 شبستر را ترک و سرانجام در سال 1313 در شاهرود جان به جان آفرین تسلیم می کند.شعر معجر ،حکایت تلخ و شیرین نقد واپس گرایی ،دفاع از ضعفا و محرومان و نقد زورگویان و استبداد است و در بیان حالش گویی از هیچ نیرویی واهمه ندارد.معجز شعر فارسی هم کم ندارد. اگر چه دیوانش غالبا به ترکی آذربایجانی ناب است.قلم تیز و بدون تعارف از ویژگی های همیشگی اشعار معجز است. در یکی از اشعار فارسی معجز (قسمت آخر جلد سوم کلیات اشعار معجز) به مبارزه با بیسوادی حامعه و مخصوصا زنان پرداخته شده. و البته عشق به ایران و وطن در این شعر نمود کامل یافته:

تا مادر اطفال نخوانند و ندانند

اطفال چنین مادر خر؛ خر بچگانند

بر مؤمنه فرضست نبی گفت تعلٌم

گر مؤمنه زن نیست بگویید کیانند

فرق تو و حیوان به علمست و کتابت

آنان که نه از اهل سوادند خرانند

روحی که علیل است کند خسته بدن را

اطفال چو جسمند و زنان روح و روانند

آبادی هر مملکت از دانش زنهاست

چه بر پسران تربیت آموز زنانند

مادر که ندانست وطن چیست؛ عجم چیست

اطفال چه دانند که از آل کیان اند

بایست بخوانند تواریخ عجم را

تا حب وطن در دل ایشان بنشانند

با اینهمه اوهام به شهراه ترقی

این قافله تا حشر؛ رسیدن نتوانند

ایرانی بیچاره سر از خواب جهالت

بردار که صبح آمد و یاران نگرانند

برخواست موانع دیگر اندیشه مکن هیچ

غولان همه در بند سلیمان زمانند

یکره گذری کن بسوی گلشن احرار

بین معجز و بلبل چه خوش آهنگ و نوایند. دیوان معجز را بایستی خواند.چه به ترکی اذربایجانی باشد و چه اشعار فارسی اش.او روشنفکر زمانه خود بود.ایران دوستی تمام عیار و با دیوانی که می توان ان را از گنجینه های ادبیات ترکی اذربایجانی به شمار آورد.بایسته است شاعران ترکی سرای ایرانی اسلوب شعری شاد روان معجز را الگوی خود قرار دهند و البته دیوان آذربایجانی اش را به فارسی بر گردانند.نام و یادش خجسته باد. علی عجمی آذرابادگانی ایراندوست..7 مهر ماه 1390 خورشیدی. از این لینکها می توانید دیوان معجز را بخوانید